دومین رود بلند ایران سفیدرود است. از ترکیب دو رود شاهرود و قزل اوزن که در شهر منجیل به هم می پیوندند شکل می‌گیرد و تا ریختن به دریای خزر عرض استان گیلان را می‌پیماید. آب جمع شده پشت سد منجیل را این دو رود تشکیل می دهند. قزل اوزن که اصلی ترین رود تشکیل دهنده سفید رود است بزرگترین و پرآب ترین رودخانه استان زنجان محسوب می شود و بیشتر از 95 درصد از آن در استان زنجان جاری است. قزل اوزن از چهل چشمه کردستان سرچشمه می‌گیرد و به‌طرف مشرق رفته و از سمت شهر گرماب وارد استان زنجان می شود و به‌طرف شمال استان زنجان و شهر شهر میانه حرکت می‌کند. در بین راه و در نزدیکی روستای رجعین رود خانه زنجانرود به آن می‌پیوندد و پس از عبور از رشته‌کوه قافلانتی، در نزدیکی شهر میانه رودهای شهرچای و گرمه‌چای نیز به آن ملحق می‌شوند. قابل ذکر است که شهرچای از اتصال رودهای پر آب و مهمی چون قوروچای، قارلانقو و آیدوغموش تشکیل شده اند. پس از عبور از قطر شهرستان میانه حرکت به سمت شمال ادامه میابد تا در حوالی روستای کبلان و محل سد شهریار به کلی تغییر جهت داده و ادامه مسیر را به جهت جنوبشرقی طی کند. این تغییر مسیر باعث می شود تا قزل اوزن از این نقطه تا ورود مجددش به استان زنجان مرز طبیعی بین دو بخش خورش رستم خلخال و کاغذکنانمیانه باشد به نوعی کاغذکنان را از دو طرف محصور سازد. بعد از ورود مجدد این رود به استان زنجان این بار وارد شهرستان طارم زنجان می شود و طول این شهرستان را به طور کامل از شمال به جنوب می پیماید. در طی مسیر شعبات کوچک دیگر از کوههای طارم به آن ملحق شده وارد تنگه منجیل می‌شود و قبل از منجیل شاهرود که از الموت و طالقان سرچشمه می‌گیرد و طارم پائین (طارم سفلی) را مشروب می‌کند و به شاهرود پیوسته از این محل به بعد در همه جا سفیدرود نامیده می‌شود. و از منجیل تا ساحل دریا همه جا سفیدرود به سمت شمال شرقی جاری و جریانش سریع و مقدار آب آن زیاد است. ازمنجیل تا گندلان بستر آن بین دو کوه و بسیار باریک و از این نقطه به بعد دلتای وسیعی با شعبات زیاد تشکیل داده شعبه اصلی آن در حسنکیاده به دریای خزرمیریزد.
رودخانه قزل اوزون علاوه بر اهمیت اقتصادی بالایی که دارد به دلیل پرآبی، زیبایی و طولانی بودن مسیر خود یکی از مهم ترين روخانه های ایران است كه در زمینه جاذبه های گردشگری نیز اهمیت زیادی دارد. به برکت آب فراوان باغ های زیبا و سرسبز بسیاری در مسیر اين رودخانه به وجود آمده که منظره بسیار زیبایی به طارم داده است به طوری كه در تمام سفرنامه های جهانگردان و مستشرقين از این رودخانه و زیبایی و سرسبزی مناطق اطراف آن یاد شده است. مسیر رودخانه قزل اوزن یکی از مهم ترین گردش‌گاه های اهالی و مناطق اطراف آن یکی از باصفاترین استراحتگاه های مسافران مسیر شمال باختر کشور است.
سفيدرود یا قزل اوزن یکی از مهم ترین، بزرگ ترین و مشهورترین رودخانه های ایران و يک رود دایمی به درازای 765 کیلومتر و شیب متوسط 3/0 درصد است که از آبخيزهای 30 كيلومتری شمال باختری سنندج، دهستان مارال (استان کردستان) سرچشمه می گیرد. ارتفاع سرچشمه این رودخانه 2300 متر و ارتفاع ریزشگاه آن 25- متر است. این رودخانه در ابتدای سرچشمه خود چم هانه گلان نام داشته و مسیر حرکت آن شمالی است. پس از طی كردن حدود 10 کیلومتر و مخلوط شدن با چندین رودخانه و ریزابه، به نام های خنجره، گومرش و چم بناسوره، با نام جديد قزل اوزن به سمت شمال خاوری متوجه می شود. به طور کلی سفیدرود یا قزل اوزن از استان های کردستان، زنجان، آذربایجان خاوری و گیلان عبور می كند.
رودخانه قزل اوزن در مسیر خود ضمن مخلوط شدن با ریزابه های بسیار با پیچ و خم های متعدد از شهرستان سنندج خارج شده و به دهستان نجف آباد در محدوده شهرستان بیجار وارد می شود. پس از عبور از این دهستان در روستای زرده کمر با چم زر مخلوط می شود. در روستاهای قاسم آباد و علی آباد با رودخانه های یول کشتی و شوراب درهم آمیخته و متوجه خاور می شود. این رودخانه پس از پیمودن مسیری نسبتاً طولانی با خروج از شهرستان بیجار وارد محدوده شهرستان خدابنده (قیدار) می شود. در شهرستان خدابنده از دهستان قشلاقات افشارعبور می كند و با ریزابه های بسیاری از جمله شور، چسب و تلوار مخلوط شده و به روستای محمدآباد وارد می شود. در این روستا تغییر مسیر داده و به سمت شمال منحرف می شود. پس از دور زدن کوه شینه داغ و مخلوط شدن با رودخانه خوزان راه اتومبيل رو زنجان - بيجار را قطع كرده، با رودخانه خویين مخلوط شده و رو به سوی شمال باختری به دهستان انگوران در محدوده شهرستان زنجان وارد می شود.
در اين ناحيه با رودخانه های لجام گیر و انگوران چای درهم آمیخته و پس از آن وارد شهرستان ماه نشان می شود. اين رودخانه پس از وارد شدن به ماه نشان از مرکز اين شهرستان عبور كرده و با رودخانه های دربند، قلعه چای و تلخه رود در هم آمیخته و به دهستان چایپاره وارد می شود. در این دهستان ابتدا با زنجان چای و سپس با آجی چای مخلوط شده و به شهرستان میانه از محدوده استان آذربایجان خاوری وارد می شود. در اين قسمت مسیری را به موازات خط آهن تهران - تبریز می پیماید و در ایستگاه پل دختر وارد دره قافلانکوه می شود. در ادامه مسیر خود از چندین روستا در استان آذربایجان خاوری عبور می كند و با رودخانه گرمی و آرپاچای در شهرستان خلخال (در محدوده استان اردبیل) مخلوط می شود.
با ورود به دهستان خورش رستم با رودخانه كندرچو و شاهرود مخلوط شده و به محدوده شهرستان طارم وارد می شود. در این شهرستان با رودخانه های آب بر، آب لار، آق روی چای و لوان چای مخلوط می شود و در نهایت به دریاچه سد سفید رود می ریزد. قزل اوزن پس از مخلوط شدن با رودخانه شاهرود به سفید رود تغییر نام داده، رو به سوی شمال خاوری جریان یافته و وارد محدوده شهرستان رودبار می شود. در این منطقه با ریزابه های متعدد بزرگ و کوچک درهم آمیخته و پس از عبور از دهستان رستم آباد به دهستان سنگر در محدوده شهرستان رشت وارد شده و کم کم پهنه بستر آن گسترده تر می شود. رودخانه سفید رود در این منطقه روستاهای زیادی را مشروب ساخته و به دشت گيلان كه از آبرفت‌های همين رودخانه پديد آمده است، وارد می شود. وسعت دلتای سفيدرود که بیش از 1250 كيلومتر مربع است، از دشت گيلان آغاز می شود و نخستين شاخه آن كه خمام رود نام دارد در همين منطقه از آن جدا می شود.
سفيد رود در دلتای خود به سوی شمال جريان می يابد و در روستای پاشاكی با ديسوم رود مخلوط شده و به دهستان كوچصفهان وارد می شود. در همين محل شاخه ديگری كه نورود نام دارد از آن منشعب شده و به سوی آستانه اشرفيه روان می شود. در اين شهر تغيير جهت داده و با چند پيچ و تاب به سوی شمال رهسپار می شود و سرانجام در شمال منطقه كياشهر به دريای خزر می ريزد. همجواری كناره های رودخانه قزل اوزن با جاده اصلی تهران - تبريز زمينه استفاده گردش‌گاهی از این رودخانه را افزايش داده است و همچنين عبور این رودخانه بزرگ و زیبا از چندین استان و ده ها شهر، بخش، دهستان و روستا سبب رونق و آبادانی مناطق عبوری آن شده است و معمولا به عنوان گردش‌گاه اهالی از آن ها استفاده می شو
د. رودخانه قزل اوزن نه تنها برکت و آبادانی را به استان زنجان هدیه کرده، بلکه كشتزارها و باغ های سرسبز كناره های آن جلوه بسيار زيبايی را در طول چهار فصل به نمايش می گذارند و دوستداران طبیعت را به سوی خود جذب می كنند. همین امر بر ارزش های توریستی رودخانه قزل اوزن در کنار ارزش های اقتصادی آن تاكيد می كند.
( نام قدیمی (عهد باستان) آن آماردوس ، ماردوس ، مردوس ، آماری ، مردی ، ماردی ، و امردی ذكر شده ، كه گویا بر گرفته از نام اقوام مستقر در كنار آن بوده است .
حمداله مستوفی در كتاب پر ارزش خود نزهه القلوب درباره قزل اوزن می گوید : « مغولان آن را هولان مولان » می نامند ، از جبال پنج انگشت كه تركان بش پرماق خوانند به ولایت كردستان بر می خیزد و به آبهای زنجانزود ، هشترود ، میانج رود و آبهای كوههای طالش و طارمین جمع شود .
تركان این رودخانه را برای نشان دادن بزرگی و عظمت آن قزل ازون نامیده اند . قزل اوزن از دو واژه تركی قزل به معنی سرخ و اوزن به معنی آب و رود تركیب شده است كه ظاهراً باید معنی رود سرخ و یا آب سرخ داشته باشد ولی بسیاری از لغات تركی و خصوصاً نامهای چهار واژه ای آق (سفید ) قرا (سیاه) گوی یا گگ (كبود ) و قزل (سرخ )را پیشوند خود دارند مانند آق قویونلر ، آق كند ، قراملك ، قزالبوطه ، گوی آلپ ، گوی مسجد ، قزل بلاغ و قزل اوزن و بسیاری دیگر . تحقیقات و بررسیها نشان می دهد منظور از بكار بردن این اسم رنگها ، نشان دادن و بازگو كردن مفهوم عام و صفت مطلق رنگها بوده است بلكه تركان به پیروی از باورهای مذهبی ـ شمنی خود این رنگها را برای نشان دادن بزرگی ، عظمت ، شكوه ، كثرت شمار قدرت و قداست اشخاص ، اماكن ، اشیاء ، شهرها، رودها ، موجــودات و دیگر مظاهــر زندگی به كار می برده و به صورت پیشوند در اول لغات و نامها می آورده اند. بدین معنی که ترکان تشکیلات قومی و دولتی و مظاهر زندگی را از روی نظامات طبیعت تعیین می کرده اند و همان گونه که شمال ، جنوب ، شرق و غرب چهار سوی عالم و بهار ، تابستان ، پاییز و زمستان چهار موسم ایام سال هستند ، آقا ، قرا ، گوی و قزل نیز چهار رنگ انتخابی ترکان برای تعیین و تشخیص مظاهر زندگی بوده است ترکان علاوه بر این تقسمیات اربعه ، اعداد شش ، دوازده و بیست و چهار را نیز برای تعیین و تشخیص مظاهر زندگی مورد توجه و استفاده قرار می داده اند ، که در همه ی این تقسیمات و تعیین اعداد از ادوار فلکی الهام می گرفته اند .
فیروز منصوری با بر شمردن لغات و نامهای بسیار که واژه های آق ، قرا ، گوی و قزل پیشوند آنها شده و بازگو کردن معنی و مفهوم آنها و نیز با اشاره به نوشته ها و اظهارات محققانی همچون زکی ولیدی طوغانی ، مینور سکی ، بارتولد ، مکرمین ، ضیاء گوی آلپ ، قووالسکی درباره استعمال کلمات مذکور چنین اظهار نظر می کند : « هر گاه استعمال این کلمات (آق ـ قرا ـ گوی ـ قزل ) چگونگی اسم های عام را تغییر داده و آنها را صورت خاص و اعلام ارایه نمایند ، در این صورت پیشوندهای مزبور به معنی بزرگ ، عظیم ، شکوهمند ، نیرومند ، شریف و مقدس ، نامها را توصیف نموده و یا کثرت شمار و مقدار آنها را می رساند و با یک صفت عالی آنها را از اقران و امثال مشخص و متمادی می نمایند .
بنابر این ترکان کلمه ی قزل را برای نشان دادن رنگ رودخانه مورد بحث (قزل اوزن) و یا آب و خاک آن به کار نبرده اند ، بلکه برای توصیف و بازگو کردن بزرگی و عظمت این رودخانه لغت قزل را در اول لغت اوزن ( اوزن به معنی آب ، آب فراوان و رودخانه است ) آورده اند ، تا صفت بزرگی و شکوه به آن نسبت دهند .درباره ی لغت اوزن منصوری می نویسد : « کلمه اوز us به معنی و مفهوم آب رودخانه را اویغورها اوکوز ، قیرقیزها و مغولان اوسون و قزاق ها اوزن می نامیده اند » در آناتولی سرشاخه های قزل ایرماق ، با پسوند اوز مسما شده اند مثل : بوراق اوزی ، اوران اوزری ، قلیچ اوزی و در همان نواحی رودخانه هایی به نام اگری اوز ، قامیشلی اوز وجود دارد و نیز کوههای شمال شرقی دریاچه وان که از بیشترین میزان بارندگی سالانه برخوردار است اوز آلپ نامیده می شود ، و اوزکند در ترکستان پرآب ترین شهر آن سرزمین بوده است به نقل از قووالسکی آمده که کلمه ی اوز در ترکی قدیم به معنی آب فراوان یا رود به کار رفته است . در فرهنگ مصاحب می نویسد « اوز usنام چند رود معروف در انگلستان است .
به عقیده برخی از محققان کلمه اوز us در مقابل کلمه « قراج kirag ترکی یعنی : « شوره زار و بایر » استعمال شده است .در دایره المعارف اسلامی و حواشی و اضافات تاریخ جهانگشای جوینی اوزن رودخانه معنی شده است .با این توصیف می توان گفت قزل اوزن به معنی رودخانه ی بزرگ است .)
